Shkruan: Besir Bajrami
Presioni qytetar dhe mediatik mund ta bëj dallimin mes padrejtësisë dhe drejtësisë, edhe në rastet ndërkombëtare më të ndërlikuara. Historia dhe praktikat e fundit tregojnë qartë: kur zëri i popullit nuk ndihet, padrejtësia lulëzon.
Drejtësia formalisht duhet të jetë e pavarur. Por në praktikë, çdo sistem gjyqësor në botën perëndimore ka treguar se mund të korruptohet politikisht dhe financiarisht, por edhe se presioni publik, protestat masive dhe ndërgjegjja qytetare ndikojnë vendimet gjyqësore, shpesh duke përmbysur dënime të padrejta.
Në këtë kontekst, rastet e Dhomave të Specializuara për Kosovën tregojnë qartë se mungesa e presionit të bashkuar, pasi që pushteti aktual propagandon kundër këtij uniteti, e lejon drejtësinë të devijojë në mënyrë politike.
* * *
Raste moderne dhe ndërkombëtare
Dhomat e Specializuara për Kosovën (2018–sot)
– Udhëheqësit politikë të UÇK-së mbahen në paraburgim mbi 5 vite, pavarësisht se aktakuza bazë për trafikim organesh është rrëzuar (por padrejtësisht ende nuk përmendet nga gjykatësit si e rrëzuar, edhe pse nuk figuron ne aktakuzë).
– Akuza tjera të ricikluara që burojnë nga burime serbe, dhe disa zyrtarë të Dhomave të Specializuara janë raportuar për korrupsion politik dhe financiarë, si rasti i kryeprokurorit Smith dhe kryegjykatësit që e ka të njëjtin mbiemër, Smith.
– Ndërkohë, protestat shqiptare janë të vogla dhe të fragmentuara.
E kemi edhe rastin e Ramush Haradinajt dhe Fatmir Limajt (ICTY, 2005–2012), kur gjykata i shpalli të pafajshëm pas presionit qytetar dhe shqyrtimit me kujdes të provave jo kredibile.
Poashtu e kemi edhe rastin e Avni Rustemit, qe vrau Esat Pashë Toptanin në vitin 1920, për shkak të rolit të tij në çështje politike dhe shpesh të perceptuara si tradhtare ndaj interesit kombëtar shqiptar. Rustemi u arrestua dhe gjykata e trajtoi rastin. Ishte pikerisht presioni i publik dhe një mbështetje masive nga qytetarët, studentët dhe opinioni publik shqiptar, demonstratat dhe solidariteti i publikut, që krijuan një klimë morale dhe presion mbi autoritetet për ta liruar atë. Ai u shpall i pafajshëm, një vendim që historianët e shohin shpesh si të ndikuar nga klima e fortë publike dhe vlerësimi moral për veprimin e tij si akt patriotik.
Edhe ky rast tregon se presioni qytetar, mbështetja morale dhe perceptimi i drejtësisë historike mund të ndikojnë vendimet gjyqësore, një parim që përsëritet edhe në rastet moderne ndërkombëtare që përmendim në artikull.
Historia tregon se drejtësia lëviz vetëm nën presion të fortë dhe të bashkuar. Ja edhe 17 raste tjera:
1. Rasti i ICC ndaj Rusisë (2022–2023)
Pas pushtimit të Ukrainës, presioni publik dhe protestat globale kontribuan në urdhër-arrestin ndërkombëtar për Vladimir Putinin, një vendim i paprecedent për një udhëheqës shtetëror.
2. Padia e Afrikës së Jugut në ICJ kundër Izraelit (2023–2024)
Mijëra protestues dhe mobilizimi ndërkombëtar detyruan gjykatën të hapë procesin, duke treguar se opinioni publik mund të ndikojë edhe në çështje komplekse ndërkombëtare.
3. Liderët katalanas (Spanjë, 2017–2021)
Dënimi për organizimin e referendumit të pavarësisë u përmbys për shkak të presionit të gjërë publik dhe ndërkombëtar, duke çuar në faljen e tyre nga qeveria spanjolle.
4. Ante Gotovina (Tribunali i Hagës, 2011–2012)
Gjenerali kroat u lirua pas reagimeve publike dhe politike që konsideruan vendimin fillestar si i motivuar politikisht.
5. George Floyd (SHBA, 2020)
Protestat “Black Lives Matter” sollën dënimin e policit Derek Chauvin për vrasje, duke treguar fuqinë e presionit publik në drejtësinë moderne.
6. Hillsborough Disaster (Britani, 1989–2016)
Vetëm pas 27 vitesh protestash të vazhdueshme u pranuan fajet e policisë.
7. O.J. Simpson (1994–1995, California)
Procesi gjyqësor më i famshëm në SHBA, i ndarë nga linja racore dhe politike.
Media dhe publiku ushtruan trysni mbi jurinë dhe sistemin.
Rezultati: Edhe pse gjykata e shpalli të pafajshëm, rasti tregon qartë ndikimin e klimës publike mbi perceptimin e drejtësisë.
8. Amanda Knox (Itali, 2007–2015)
Media ndërkombëtare dhe opinioni publik amerikan detyruan lirimin e saj pas një procesi të politizuar.
9. Rasti Dreyfus (Francë, 1894–1906)
Protestat dhe fushata “J’Accuse” e Émile Zola-s e përmbysën vendimin e padrejtë.
10. Brown v. Board of Education (SHBA, 1954)
Segregacioni në shkolla u hoq për shkak të presionit nga lëvizja për të drejtat civile.
11. Central Park Five (SHBA, 1989–2002)
Pesë të rinj afro-amerikanë u shpallën të pafajshëm dhe morën kompensim, pas fushatave të gjata publike.
12. Guildford Four (Britani, 1974–1989)
Katër persona u dënuan për shpërthime të tjera të IRA-s.
Publiku dhe media zbuluan torturat dhe rrëfimet e fabrikuara.
Gjykata e Apelit i liroi pas 15 vitesh.
Rezultati: Rishikim i plotë nën trysninë e opinionit publik.
13. Amanda Knox (Itali, 2007–2015)
Studente amerikane e akuzuar për vrasje në Perugia.
Media italiane e demonizoi, por më pas opinioni ndërkombëtar u kthye në mbështetje të saj.
Gjykata e Kasacionit e shpalli të pafajshme.
Rezultati: Ndikim i drejtpërdrejtë i presionit ndërkombëtar mbi drejtësinë italiane.
14. Carola Rackete (Itali–Gjermani, 2019)
Kapitenja gjermane që shpëtoi emigrantë u arrestua në Itali.
Protesta të mëdha në Gjermani, BE dhe deklarata politike kundër Italisë.
Gjykata italiane e liroi menjëherë.
Rezultati: Presioni publik dhe diplomatik ndryshoi trajtimin ligjor të çështjes.
15. Mehmet Yıldırım (Francë, 2018)
Aktivist kurd i ndaluar për “terrorizëm”.
Pas reagimeve nga shoqëria civile dhe deputetët evropianë, gjykata e pushoi çështjen.
Rezultati: Ndërhyrje e drejtpërdrejtë e opinionit publik në rezultatin final.
16. Julian Assange (Britani–SHBA, 2010–2024)
Themeluesi i WikiLeaks nën proces ekstradimi.
Presioni i madh publik, protestat ndërkombëtare dhe reagimet e organizatave të të drejtave të njeriut ndikuan në vonesa dhe rishqyrtime të vendimeve.
Rezultati: Procesi u zvarrit dhe ndryshoi disa herë drejtim për shkak të klimës publike.
17. The Scottsboro Boys (1931–1937, Alabama)
Nëntë djem afro-amerikanë u dënuan me vdekje për përdhunim të rremë të dy vajzave të bardha.
Gjyqet ishin raciste dhe pa avokatë mbrojtës.
Pas protestave kombëtare dhe ndërkombëtare, Gjykata e Lartë në Powell v. Alabama (1932) dhe Norris v. Alabama (1935) rrëzoi dënimet.
Rezultati: Vendimet u përmbysën nën presion publik; u vendos precedenti për të drejtën e mbrojtjes ligjore.
* * *
Mësimi historik dhe konkluzioni për Kosovën
Çdo precedent i mëparshëm tregon një të vërtetë të qartë: drejtësia lëviz vetëm kur ndien presionin e pandalshëm të shoqërisë.
Në rastin e Dhomave të Specializuara, mungesa e një mobilizimi të bashkuar shqiptar, pasi që pushteti aktual propagandon kundër këtij uniteti, po e lejon një proces të devijuar politikisht, duke përdorur akuza të ricikluara dhe narativë të manipuluar. Historia tregon se pa presion të fortë publik, drejtësia nuk do të reagojë.
Mësimi është i thjeshtë: protestat nuk ndikojnë nëse nuk janë masive, të bashkuara dhe të qëndrueshme. Zëri i izoluar që nuk e prezanton më shumë se gjysmën e popullsisë së një vendi, nuk është i mjaftueshëm; vetëm presioni i kolektivitetit e detyron drejtësinë të flasë të vërtetën.
* * *
Si dhe pse presioni publik ndikon te drejtësia?
1. Kredibiliteti dhe besueshmëria e sistemit gjyqësor
Çdo gjykatë, qoftë kombëtare apo ndërkombëtare, jeton nga besimi i publikut.
Nëse vendimet e saj perceptohen si të padrejta, të motivuara politikisht ose arbitrare, legjitimiteti i saj bie.
Presioni publik funksionon si një sistem “kontrolli social”: qytetarët i thonë gjykatës “shiko, po të ndjekin sytë e miliona njerëzve, dhe çdo vendim i padrejtë do të diskreditojë institucionin”.
Në rastin e Dhomave të Specializuara, mungesa e një presioni publik të fortë lejon që vendimet të duket se shërbejnë interesa të ngushta politike, jo drejtësi.
2. Siguria dhe stabiliteti rajonal
Kur vendimet gjyqësore prekin çështje etnike, luftë clirimtare apo konflikte të pazgjidhura, gjykata nuk vepron në vakum.
Vendimet e padrejta mund të provokojnë tensione, demonstrata masive, dhe destabilizim rajonal.
Presioni publik, sidomos nga populli drejtpërdrejt i përfshirë (si qytetarët e Kosovës), e detyron gjykatën të jetë më e kujdesshme, duke marrë parasysh pasojat sociale dhe politike.
Pra, ndikimi nuk është populist në kuptimin negativ, por një mënyrë praktike për të mbajtur stabilitetin.
3. Përfaqësimi i një vullneti kombëtar
Në rastet e veprimtarive kombëtare ose luftës clirimtare, gjykata nuk mund të gjykojë vetëm individët, por simbolikisht gjykon historinë dhe vullnetin e popullit.
Nëse një popull proteston kundër një vendimi që duket i padrejtë, kjo është një shenjë morale dhe legjitime: populli po thotë që vendimi cenon drejtësinë historike dhe të drejtën kombëtare.
Në këtë kuptim, presioni publik nuk imponon drejtësi, por kujton gjykatën për kontekstin moral dhe historik, që është veçanërisht i rëndësishëm kur bëhet fjalë për lufta çlirimtare, dhe për të drejtën e asaj lufte.
4. Kontrolli mbi pasojat ndërkombëtare dhe politike
Gjykatat ndërkombëtare varen nga bashkëpunimi i shteteve, burime financiare dhe legjitimiteti politik.
Një vendim i perceptuar si i padrejtë rrëzon besueshmërinë ndaj institucionit në arenën ndërkombëtare, duke e bërë të vështirë zbatimin e tij.
Presioni publik, protestat dhe fushatat ndërkombëtare shërbejnë si indikatorë të perceptimit moral të komunitetit global.
5. Arsye të tjera të qëndrueshme
Parandalimi i manipulimeve politike: Kur vendimet bazohen në akuza të ricikluara ose narrativa të njëanshme, presioni publik i kujton gjykatësit që drejtësia nuk mund të përdoret për hakmarrje politike.
Transparenca dhe llogaridhënia: Një gjykatë që ndien presion publik ka më shumë gjasa të dokumentojë, shpjegojë dhe justifikojë vendimet e saj.
Ruajtja e historisë dhe kujtesës kolektive: Veçanërisht për popujt që kanë kaluar luftëra, protestat e qytetarëve janë akt simbolik i mbrojtjes të së vërtetës historike, që gjykata nuk mund ta injorojë pa cenuar legjitimitetin.
Pra, ndikimi i presionit publik:
– Nuk është çështje populizmi.
– Nuk është vetëm siguria rajonale.
– Është një kombinim i besueshmërisë së gjykatës, stabilitetit social, legjitimitetit moral, dhe mbrojtjes së së vërtetës historike dhe kombëtare.
– Në rastin e Kosovës, kur populli proteston për padrejtësi ndaj udhëheqësve të UÇK-së, kjo ndikon drejtpërdrejt në sjelljen morale dhe praktike të gjykatës, duke i kujtuar institucionit se çdo vendim duhet të jetë i drejtë, legjitim dhe i qëndrueshëm historikisht.
* * *
Protestat si pasojë e mosveprimit të pushtetit atual ndaj Dhomave të Specializuara
Presioni publik është shfaqur përmes protestave si pasojë e mosveprimit të qeverisë ndaj Dhomave të Specializuara. Qeveria mund të kishte ndërmarrë hapa për të mbrojtur interesin kombëtar, ashtu siç promovohej në opozitë: zhbërjen e Dhomave, dhe nëse kjo nuk do të ishte e mundur për shkak të reagimit ndërkombëtar dhe çmimit të lartë politik të zhbërjes, atëherë së paku krijimin e mekanizmave mbikëqyrës, sigurimin e asistencës profesionale për avokatët, informimin e opinionit publik dhe ndërhyrjet diplomatike.
Në vend të kësaj, faktet tregojnë se:
Nuk ka zhbërë Dhomat e Specializuara;
Nuk ka krijuar mekanizma mbikëqyrës;
Nuk ka informuar qytetarët mbi rrjedhën reale të procesit;
Nuk ka ndërmarrë veprime diplomatike për të kërkuar mbështetje kundër shkeljeve.
Ka reduktuar kompensimet e avokatëve, duke detyruar dorëheqje të njohura;
Nuk ka inicuar rezolutë në Kuvend ndaj shkeljeve në proces, për llogaridhenie, transparencë dhe presion diplomatik ndaj shteteve financuese.
Ky mosveprim ka favorizuar funksionimin e procesit, duke e lejuar atë të vazhdojë në formën e devijuar, dhe ka shtuar domosdoshmërinë e presionit publik dhe protestave masive.
* * *
Drejtësia nuk është një entitet magjik që funksionon pa ndikim shoqëror. Përkundrazi, çdo precedent historik dhe modern tregon se zëri i popullit (madje edhe shqiptimi i dënimeve nis me frazën “në emër të popullit”) është shpesh forca që e rikthen drejtësinë në rrugën e duhur.
Në Kosovë, mungesa e presionit të bashkuar ka lejuar devijime politike në procesin e Dhomave të Specializuara. Qeveria e VV-së nuk ka mbrojtur interesin kombëtar, dhe protestat e qytetarëve mbeten e vetmja levë reale për të detyruar drejtësinë të veprojë me integritet.
Mesazhi është i qartë: protestat masive, të bashkuara dhe të qëndrueshme nuk janë populizëm, por një mjet jetik për kredibilitetin, legjitimitetin dhe historinë e drejtësisë. Pa presionin e qytetarëve, institucionet gjyqësore, madje edhe ato ndërkombëtare, mund të devijojnë, dhe e vërteta historike të manipulohet.
Në fund, çdo qytetar që ngrihet për drejtësi, nuk vepron vetëm për një individ, por për mbrojtjen e historisë dhe integritetit moral të shoqërisë. Për Kosovën, kjo është më e rëndësishme se kurrë.
Shqip