Shqiptarët e Arbanasit dhe Mandricës në Bullgari

Rëndësia e Kolonisë Shqiptare të Sofjes në rrafshin patriotik, kulturor e letrar, sipas Thoma Kacorit

Autore: Mimoza Hasani-Pllana

Në vështrimin mbi veprimtarinë e shoqatës shqiptare Dëshira (1893) të Sofjes, rrëfimi i Thoma Kacorit përqendrohet fillimisht në vitet e para të mërgimit të shqiptarëve në trojet bullgare. Shqiptarët lëvizën drejt Bullgarisë kolektivisht, duke shkëputur lidhjet fizike me atdheun, por jo lidhjet shpirtërore. Kështu, në vendin pritës, Bullgari, ata filluan të organizojnë një jetë shoqërore në grup. Në disa qytete e fshatra themeluan kisha dhe mekanizma të tjerë atdhetarë kulturorë për të lehtësuar funksionimin e komunitetit dhe për të ruajtur identitetin kombëtar e fetar. Të gjitha grupet e shpërndara në këtë hapësirë ​​gjeografike i mbajti bashkë me shekuj gjuha e përbashkët dhe përpjekja për të mos harruar atdheun. Në këtë formë ata arritën të krijojnë kujtesën individuale dhe kolektive shqiptare në Bullgari.
Në vëzhgimet e Kacorit, të dhënat për themelimin e shoqatës Dëshira shfaqen përgjatë rrëfimit për vendbanimet e para shqiptare në Bullgari dhe përpjekjes për të dhënë statistika për numrin e familjeve shqiptare, burra, gra dhe fëmijë.
Sipas Kacorit, shqiptarët i gjejmë në Bullgari që nga rënia e Shqipërisë nën Perandorinë Osmane, në shekullin XVI. Ata u vendosën në Bullgarinë Veriore dhe Lindore. Vendbanimet veriore i përkasin fshatit Arbanas, afër qytetit të Varnës, ndërsa ato lindore i takojnë fshatit Mandrica, afër qytetit të Ivajlovgradit. Përmenden edhe vendbanime të tjera, si: Pleven, Plovid, Sliven, Samokovë etj. Arbanasi dhe Mandrica janë dy fshatrat më të njohura shqiptare në ndriçimet e Kacorit për vitet e hershme të gjurmëve shqiptare në Bullgari. Ai kujton se familje shqiptare jetonin edhe në qytetin e Varnës (sipas Kacorit tetëmbëdhjetë shtëpi) dhe në Pleven (rreth dyzet shtëpi).
“Arbanasi, një nga fshatrat më të bukura bullgare dhe me një arkitekturë të posaçme, është një nga vendbanimet më të studiuara të Bullgarisë. Autorët kanë qëndrime të ndryshme. Disa e konsiderojnë si vendbanim i themeluar dhe i zhvilluar nga të mërguar shqiptarë, disa të tjerë si një nga vendbanimet e mbretërve bullgarë, që e kishin si një vend për pushime… Në kohët e fundit një studiues holandez, Michiel Kil, botoi një libër me dokumente autentike nxjerrë nga arkivat osmanë të Stambollit, ku na jep të dhëna të reja të padiskutueshme që ky fshat është shqiptar… Meqë fshati qe banuar prej shqiptarëve, ai u bë i njohur prej të gjithëve si Arnavud Qoj (turqisht) ose Arbanas (bullgarisht)”.
“Në pjesën lindore të malit Rodopi, në jugperëndim të Adrianopojës (Edrenesë) shtrihet fshati shqiptar i quajtur Mandrica. Pas luftës ballkanike ky fshat ka pasur 400 shtëpi me shqiptarë dhe 60 shtëpi me bullgarë, ardhur muhaxhirë nga fshati bullgar Mallëkdervent, i cili gjendet në tokën greke… Mandricarët nga shtati, zakonet dhe gjuha janë toskë. Gojëdhëna e tyre tregon se ata kanë ardhur nga Vithkuqi i Kolonjës si xhelepçinj, kanë themeluar në fillim një mandër dhe pastaj janë vendosur këtu përgjithmonë. Vallet i kanë bullgare, por kanë ruajtur dhe vallen shqiptare – çamçen. Nga këngët popullore kanë ruajtur ato të dasmës”.
Pas dy fshatrave shqiptare, Arbanasi dhe Mandrica, për të cilat Thoma Kacori sjell ndikimet më të forta nga të gjitha vendbanimet shqiptare, gjejmë edhe disa të dhëna të shqiptarëve në Sofje, nga të cilat mësojmë më shumë për themelimin dhe funksionimin e shoqatës Dëshira.
“Flitet se në mbledhjen që u bë më 1 janar të vitit 1893, kur u themelua shoqëria Dëshira në Sofje, merrnin pjesë nja katërqind të mërguar, natyrisht vetëm burra, se gratë atëherë nuk përziheshin në politikë. Por në listën e parë të themeluesve të shoqërisë janë regjistruar vetëm 3 veta. Dhe kjo është afërmendsh, pjesa më e madhe druheshin të shkruhen në shoqëri se, kur të ktheheshin në atdhe, do të ndiqeshin nga regjimi turk”.
Të dhënat statistikore për numrin e shqiptarëve në Sofje ndryshojnë vazhdimisht, për shkak se nuk kishte regjistrim të rregullt. Ka të dhëna se në vitin 1894, afër Sofjes, në Pavllovë, jetonin afër dyqind burra, pasi nuk kishte të dhëna për gra dhe fëmijë. Sipas këtij numri, u hodh hipoteza se aty mund të jetonin rreth pesëqind shqiptarë, dyqind prej tyre burra dhe treqind gra e fëmijë. Ndërsa në vitin 1902, nga një piknik i mbajtur në një fshat afër Sofjes (Cerovo), ka të dhëna se kanë marrë pjesë rreth gjashtëqind e pesëdhjetë shqiptarë. Që numri i shqiptarëve të mërguar në Sofje ishte më i madh se në vendbanimet e tjera bullgare, dëshmohet në librin Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi I , me autor Rexhep Qosen.
“Gjatë shekullit XIX, shqiptarët e mërguar do të krijojnë kolonitë e tyre edhe në Bullgari. Këtu, shqiptarët do të jetojnë në disa qytete, si për shembull, në Plovdiv, në Varna, në Pleven dhe në Rilë, por kolonia e tyre më e madhe dhe më e njohur do të jetë Kolonia e Sofjes”.
Me profesion shqiptarët në Bullgari ishin kryesisht zejtarë, sharrëxhinj, gjellëbërës, më vonë edhe pronarë të dyqaneve të gëlqeres, pllakave të gurit, drurit dhe lëndës drusore etj. Pavarësisht nivelit joadekuat të arsimimit, ata nuk hezituan të bashkoheshin me grupe të caktuara në mbështetje të ideve iluministe të Rilindjes Kombëtare, që kishte përfshirë tashmë kolonitë shqiptare të vendeve të tjera më të largëta, si Stambollin, Bukureshtin dhe Italinë me arbëreshët. Idetë rilindëse te shqiptarët e Sofjes kishin depërtuar veçanërisht nga rilindësit e Stambollit dhe Bukureshtit. Lidhjet me rilindësit e Stambollit ishin më të forta për arsye gjeografike, ndërsa lidhjet me kolonitë e Bukureshtit bazoheshin në furnizimin me libra për mësimin e gjuhës shqipe.
“Shqiptarët e Sofjes i kërkuan shoqërisë Drita të Bukureshtit libra në gjuhën shqipe dhe ata u sollën edhe gazetën Shqiptari. Ky lloj komunikimi ndezi dëshirat e tyre për një organizim i cili nisi në kafenenë Albania në Sofje. Nga dëshira për të mësuar shqipen, dëshira për të parë Shqipërinë e lirë dhe popullin e arsimuar e të përparuar, shoqërisë së Sofjes ia vunë emrin Dëshira”.
Ndonëse në Lëvizjen e Rilindjes Kombëtare, Kolonia e Sofjes funksionalizohet më vonë se kolonitë e tjera, ajo rezulton mjaft e fuqishme, sidomos në rrafshin e publicistikës. “…shqiptarët e kësaj kolonie arrijnë të zhvillojnë një veprimtari jashtëzakonisht të gjallë, sidomos në fushën e gazetarisë, të publicistikës dhe të botimit. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, me Koloninë e Bukureshtit, Kolonia e Sofjes, praktikisht, do të jetë kolonia më aktive në pikëpamje të veprimtarisë së drejtpërdrejtë politike dhe kulturore”.
Pra, në Sofje, nga shtypshkronja Mbrothësia, përveç librave e broshurave, u botuan me dhjetëra gazeta dhe revista, si: Kalendari Kombiar, Drita, Shkopi, Vetëtima, Shqipëria, Lirija, Lirija e Shqiprisë, pastaj L`independence Albasese, Shypeja e Shqypnis, Zëri i Shqipërisë, të cilat u drejtuan dhe botuan shkrime nga personalitete të shquara të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, si: Petro Nini Luarasi, Luigj Gurakuqi, Fan Noli, Asdreni, Mihal Grameno, Hil Mosi, Spiro Dine, Loni Logorini, Gjerasim Qiriazi, Jani Vruhon, Anton Zako Çajupi, Mihai Xoxa, Shahin Kolonja, Thoma Avrami (drejtues i Vetëtima), Nikolla Lakos (drejtues i Shqipëria), Kristo Luarasi (drejtues i Lirija, Lirija e Shqiprisë), Josif Bageri (botues i Shypeja e Shqypnis), Kristo Dako (kryeredaktor i Zëri i Shqipërisë). Nga perspektiva krahasuese e kontributeve të kolonive shqiptare brenda Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare, Kolonia e Sofjes veçohet me një kontribut të rrallë, teksa del të jetë kolonia e parë në rrafshin e përkthimeve letrare, duke sjellë në gjuhën shqipe vepra të huaja dhe anasjelltas, si: Gyjom Telli, Alphonse de Lamartine, Sofje, shtypshkronja Mbrothësia, 1989; pastaj Beje të mirën pa hidhe në det, Franz Hoffmann, 1900, shtypshkronja Mbrothësia. Dëshmitë lidhur me përkthimet e botuara te shtypshkronja e Kolonisë Shqiptare në Sofje i gjejmë edhe tek artikujt shkencorë lidhur me kontributet e Lumo Skëndos (Mid`hat Frashëri) në fushën e përkthimit dhe botimit të përkthimeve në revistat kulturore, si materiale domethënëse për historinë e kulturës shqiptare, si përkthimet nga Lamartine (1898), Defo (1909), Hoffmann (1900) etj. “Këto janë përkthime të hershme kryesisht për të rinj e fëmijë: Gyjom Telli, Alphonse de Lamartine, Sofje, shtypshkronja Mbrothësia, 1898; Bëje të mirën pa hidhe në det, Franc Hoffmann, Sofje, Mbrothësia e Kristo Luarasit, 1900”.

Shoqëria Dëshira

Shoqëria kulturo-atdhetare Dëshira e Sofjes që nga themelimi e deri në shuarjen e saj ishte aktive për organizime politike e kulturore me fokus çështjet atdhetare dhe arsimin në gjuhën shqipe. Veprimtaria e saj bazë konsistonte në organizimin e takimeve të rilindësve dhe përkrahësve të huaj të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, si: organizimi i mitingjeve, shtypja e librave shqip, broshurave, revistave dhe gazetave. Në planin politik, dokumenti i parë më i rëndësishëm konsiderohet të jetë letra dërguar mbretëreshës së Britanisë së Madhe më 18 shtator 1896, në të cilën anëtarët e shoqatës parashtronin kërkesat e shqiptarëve që nga Lidhja e Prizrenit e deri në kohën e shkrimit të dokumentit. Ky akt është një tregues i mjaftueshëm për mirëfunksionimin dhe bashkërendimin e veprimtarive të shoqërive shqiptare. Akti i dytë i rëndësishëm politik është reagimi që më 23 janar 1912, nëpërmjet ministrit të plotfuqishëm të Austrisë në Sofje, anëtarët dhe miqtë e shoqërisë dërguan një lutje në Konferencën e Ambasadorëve në Londër për moscopëtimin e Shqipërisë. Ndërkaq, aktet e rëndësishme arsimore dhe kulturore janë të ndërlidhura me shtypshkronjën Mbrothësia. Mbrothësia u themelua më 1897 dhe nxori materiale të rëndësishme, si:
Kalendari Ditërrëfenjësi, botuar nga Kristo Luarasi dhe Kostë Janini më 1897. Një vit më pas, më 1898, Ditërrëfenjësi ndryshon emrin në Kalendari Kombiar dhe drejtohet nga Lumo Skëndo.
Gazeta Drita (1901) me drejtues dhe botues Shahin Kolonjën.
Këto dy materiale publicistike sollën në dritë artikuj me përmbajtje për të çuar përpara idetë iluministe të romantizmit. Megjithatë, në faqet e Kalendarit Kombiar dhe gazetës Drita botoheshin edhe tekste letrare. “Në faqet e Kalendarit Kombiar botohen mjaft shkrime letrare – jo vetëm vjersha a poema, por edhe proza, kryesisht të shkurtra, që shënojnë kultivimin e kësaj forme, veçmas të paktë, në letërsinë shqipe të asaj kohe. Po ashtu, nëpër këto gazeta botohen, sado rrallë, edhe shkrime të shkurtra kritike mbi autorë dhe vepra për historinë e kritikës letrare shqipe të periudhës romanike”.

Personalitete të shquara të Kolonisë së Sofjes

Adham Shkaba
Rilindësi Adham Shkaba lindi më 1871 në fshatin Stratobërdhë të rrethit të Korçës, Shqipëri. Shkollën fillore e kreu në fshat. Në mungesë të programit në gjuhën shqipe, ai vazhdoi mësimet në gjuhën greke. Vitet e para të shkollës në gjuhë të huaj dhe në vendin e tij më vonë u bënë motivi i tij bazë për angazhimin vullnetar të përjetshëm për realizimin e ëndrrës së fëmijërisë për të lexuar e për të shkruar në gjuhën shqipe.
Në moshën njëmbëdhjetëvjeçare emigroi në Sofje, i detyruar nga vështirësitë ekonomike në vendlindje dhe i mbështetur nga babai i tij Stefani, zdrukthëtar.

Jeta në Bullgari
Pas shumë vitesh vuajtje, duke punuar qytet më qytet deri në vendosjen përfundimtare në kryeqytetin Sofje, Adham Shkaba mësoi shumë për jetën, mësime të cilat i vuri në përdorim për angazhimin e ardhshëm politik për çështjen shqiptare.
Pasi u vendosën në Sofje, së bashku me Spiro Garon hapën kafenenë Albania, e cila më vonë pati edhe rolin e strehës për të gjithë shqiptarët e angazhuar në Lëvizjen e Rilindjes Kombëtare. Kafeja Albania ofroi ambientet e saj për takime shqiptare përpara krijimit të shoqatës Dëshira.
“Kafeneja e Adham Shkabës dhe Spiro Garos u bë çerdhe e shqiptarizmit. Aty vinin bakalli Dhimitër Moleja, muratori Ligor Prifti, këpucëtari Josif Bageri dhe shumë të tjerë, që të gjithë njerëz të thjeshtë dhe punëtorë, por edhe atdhetarë të flaktë. Aty ata nuk loznin letra, siç loznin njerëzit nëpër kafenetë e tjera, por lexonin gazeta dhe libra shqip, që u vinin nga Stambolli dhe Bukureshti”.
Pikërisht te kafeneja Albania u hodhën themelet e para të shoqatës Dëshira, ndaj emri i Adham Shkabës është përjetësuar në listën e themeluesve të saj. Funksioni i tij në këtë nismë ishte: një udhëheqës fisnik dhe atdhetar për organizimin e veprimtarive iluministe për arritjen e hapjes së shkollave për shkrim-lexim në gjuhës shqipe me një alfabet të unisuar.
Pas themelimit të shoqërisë, Adham Shkaba e pasuron veprimtarinë e tij me përpjekje për të shkruar poezi, kryesisht lirika atdhetare, por edhe me punë vullnetare për të ndihmuar mësimin e shqipes në vendlindjen e tij, Shqipëri. Ndaj, me dëshirë ndihmoi Petro Nini Luarasin (1894) teksa ai organizoi një veprimtari vullnetare në Sofje për të ndihmuar shkollat ​​shqipe në qytetet shqiptare.
“Petro Nini Luarasi dhe Adham Shkaba u pritën nga ministri i Arsimit të Bullgarisë, dr. Akanovi, i cili i përgëzoi për aktivitetin e shenjtë që kishin ndërmarrë dhe u dhuroi një napolon flori, që ishte një shumë e mirë për atë kohë”.

Takimi i Thoma Kacorit me Adham Shkabën

Thoma Kacori, ndonëse i ardhur shumë më vonë në Sofje, rrëfen se e ka takuar Adham Shkabën dhe e ka njohur mjaftueshëm sa për të kuptuar se ai ishte një njeri i matur, mbështetës i brezave të rinj, i dashur dhe i respektuar nga bashkëqytetarët e tij.
“E mbaj mend si sot kur ngriti dorën e thatë dhe më përkëdheli flokët duke më thënë: Ju jeni tani e pritmja e atdheut, ne bëmë ç’bëmë dhe menjëherë shtoi: por aq sa bëmë ishte shumë, se ne qemë të verbër, të pamësuar. Hapni sytë, djem, të mësoni, që të mos mbeteni në errësirë edhe ju, po të ecni përpara si të gjithë bota”.

Adham Shkaba në Kongresin e Manastirit/ Kongresin e Alfabetit
Përmes rilindësit Adham Shkaba, Kolonia e Shqiptarëve të Sofjes ishte e pranishme edhe në Kongresin e Manastirit/ Kongresin e Alfabetit. Shkaba, përfaqësues i kësaj shoqërie, mori pjesë si delegat i Sofjes në Kongresin e Manastirit/ Alfabetit (1908) për të përcjellë idealet e shqiptarëve të Bullgarisë për të zgjidhur problemin e alfabetit shqip dhe për miratimin e një alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe, i cili do t’i shërbejë fuqizimit të bashkimit kombëtar.

Josif Bageri dhe lidhja me Prishtinën

Josif Bageri është një nga anëtarët e Kolonisë për të cilin Thoma Kacori në librin Guri i kujtesës thekson se nuk ka të dhëna të sakta për vitin e lindjes, jetën në vendlindje, arsimimin, jetën në Bullgari, madje edhe disa pasaktësi për vitin e vdekjes dhe vendndodhjen e varrit të tij.
“Josif Bageri u lind në fshatin Nistrovë të Rekës, në Maqedoni. Këtë të dhënë e gjejmë te Kopështi Malësoir në vjershën me titull Dëshira ime, ku poeti shpreh se është larg Rekës, larg varrit të nënës, që prehet në kishën e Nistrovës”.
Megjithatë, Thoma Kacori vazhdon përpjekjet e tij për të ndriçuar historinë e këtij personaliteti të shquar të Rilindjes, duke kërkuar informacion për të nga miqtë dhe të gjithë të njohurit në Sofje, derisa arriti të takojë familjen e tij në Bullgari. Të dhënat më të sakta lidhur me emigrimin në Sofje, angazhimin në shoqërinë Dëshira, familjen Bageri dhe sidomos për vendin ku vdiq ai dhe varrin e tij në Prishtinë, Kacori i siguroi nga i biri, Aleksandër Bageri.
“Babai im ka ardhur në Sofje aty nga viti 1884. Në fillim ka punuar si çirak, këpucëtar. Në vitin 1886 martohet me Vasilikën, e cila në Sofje kishte ardhur nga Prilepi. Ne jetonim në lagjen Banishora dhe që andej babai u nis për në Shqipëri rreth njëzet ditë pa lindur unë. Unë kam lindur më 26 mars 1916. Me sa më thoshte nëna, ai u nis për Shqipëri për të shpënë disa dokumente; se çfarë qenë ato dhe kujt do t’i dorëzoheshin këtë nuk e di. Nëna e kishte njoftuar për lindjen time dhe se ma kishte vënë emrin Aleksandër, siç donte ai vetë. Nëna më thoshte se babai kishte vdekur në Prishtinë nja njëzet ditë pas lindjes sime, do të thotë aty nga 15 prilli i vitit 1916”.
Në fund të rrëfimit nga djali i Josif Bagerit, Aleksandri, publikuar në librin Guri i kujtesës, është e dhëna se letra e fundit që nëna e tij kishte pranuar nga babi, Josif Bageri, ishte letra që i erdhi nga spitali i Prishtinës ku ai kaloi ditët e fundit të jetës dhe se Josif Bageri u varros në kishën ortodokse në Prishtinë dhe se atje i gjendet varri.
Si veprimtar i Kolonisë, me sa dihet, Josif Bageri shquhej për një angazhim shumëdimensional. Ai udhëtonte vazhdimisht nëpër qytetet shqiptare dhe krijonte lidhje me rilindësit e qendrave të tjera. Edhe pse në planin publicistik dha kontribut të madh përmes gazetës Shqypeja e Shqypnisë, si botues i saj. Për këtë fakt dhe të tjera, është një nga figurat që tërheq vëmendjen e studiuesve.
Këto dy personalitete dhe personalitete të tjera, si Pjetër Budi, Perikli Çili, Naim Frashëri, Fan Nolin, Ismail Qemali, Kacori i prezantoi në formë sekuencash monografike në konferenca, simpoziume shkencore, gazeta, revista, si dhe në veprën e tij eseistike.