Maqedonia si fitil i Ballkanit (1903-1908)
Ndarja e sektorëve në fushën e reformave të tri vilajeteve të Rumelisë: Vilajeti i Kosovës, Manastirit dhe i Selanikut
Rusia dhe Austro-Hungaria jo vetëm që mund të ndikonin në Ballkan, por prej vitit 1903 deri më 1908 do ta kishin edhe fjalën e fundit në përpjekjet për të rivendosur rendin në Maqedoni. Po ashtu në këtë periudhë, Austro-Hungaria dhe Rusia ndërmorën veprime të përbashkëta për të ruajtur status quonë në provincat evropiane të Perandorisë Osmane. Kjo ndërhyrje u legjitimua diplomatikisht së pari nga plani i reformës së Vjenës dhe më pas, në tetor 1903, nga programi Mürzsteg. Udhëheqësit e fuqive evropiane i konsideruan përpjekjet për reforma (Programi Mürzsteg) si një alternativë që mund të zbehte trazirat në vilajetet osmane në Ballkanin Jugor dhe të kënaqte masën e popullsisë së tyre. Përpjekja e fuqive për të organizuar reforma të gjera në Maqedoni dhe në Vilajetin e Kosovës përfundoi megjithatë në fiasko
Nga fillimi i shekullit XX, Ballkani përsëri u bë fokusi i vëmendjes ndërkombëtare. Politikat e fuqive evropiane në gjysmën e parë të viteve 1890 vazhduan të varen nga rivaliteti i tyre me njëri-tjetrin ndërsa përpiqeshin të ruanin status quonë kur bëhej fjalë për pjesën evropiane të Perandorisë Osmane. Në të njëjtën kohë, Ballkani vazhdoi të ishte një burim antagonizmi midis Rusisë dhe Austro-Hungarisë, pasi të dy shtetet kishin interesat e tyre atje. Rusia kishte nevojë për qasje të pakufizuar në Mesdhe dhe Austro-Hungaria synonte të kontrollonte pjesën perëndimore të gadishullit dhe portin e Selanikut në Egje. Pas kundërshtimeve britanike të ambicieve ruse për pushtimin e ngushticave në Bosfor, dhe Kostandinopojës dhe një pjese të Azisë së Vogël, Rusia i ishte kthyer linjës së saj të mëparshme: forcimi i bashkëpunimit të saj me Francën. Ndërkohë, Gjermania mbrojti zyrtarisht integritetin e Perandorisë Osmane dhe mbajti postet kryesore në çështjet e saj ekonomike dhe ushtarake.
Për Austrinë‑Hungarinë, e cila në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX kishte statusin e një fuqie të madhe evropiane, Ballkani ishte rajoni i fundit i mundshëm ku ajo mund të zhvillonte një politikë, të jashtme aktive, si dhe të luante një rol të rëndësishëm në aleancat mes shteteve më të fuqishme të Koncertit Evropian. Për më tepër, Monarkia e Habsburgëve gjithashtu mund të promovonte ndikimin e saj ekonomik dhe pak a shumë edhe politik dhe kulturor atje, por në fillim të shekullit XX, ajo mund ta bënte këtë vetëm me vështirësitë e mëdha. Kjo ishte për shkak të nacionalizmit sllav të jugut, i cili përshkoi të gjithë Gadishullin Ballkanik dhe ishte gjithashtu i përfshirë ngushtë në problemet ekzistenciale të monarkisë së Habsburgëve. Si Austro-Hungaria ashtu edhe Rusia përdorën agjentë politikë dhe propagandë fetare. Misionarët katolikë nga Austria, të mbështetur nga Roma, zhvilluan një fushatë në shkallë të gjerë midis popullsisë vendase, si sllave ashtu edhe shqiptare, ndërsa Rusia vazhdoi linjën e saj tradicionale të mbështetjes së ortodoksisë.
Shteti shqiptar si parandalim i ambicieve serbe
Çështja politike qendrore e pazgjidhur në Ballkan ishte ajo shqiptare dhe maqedonase (vilajeteve osmane të Kosovës, Selanikut dhe Manastirit), e cila u intensifikua shumë në fillimin të shekullit XX. Kongresi i Berlinit e preku territorin shqiptar dhe atë të Maqedonisë brenda kufijve të Perandorisë Osmane. Këto territore u bënë pjesë e pretendimeve të tri shteteve të Ballkanit: Greqisë, Bullgarisë dhe Serbisë.
Në këtë sfond, politika austro-hungareze fillimisht u përqendrua në popullsinë katolike shqiptare, së cilës iu ofrua mbrojtje nga sulmet e shtetit osman dhe përdorej për përhapjen e influencës austro-hungareze në njërën anë, dhe ndërgjegjësimin kombëtar të shqiptarëve, në anën tjetër. Kjo politikë e jashtme e Vjenës zyrtare ishte në funksion të kundërshtimit të ambicieve pansllaviste të Rusisë dhe Serbisë në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX. Në këtë kuadër, çështja shqiptare zinte vend kyç në prioritetet e politikës së jashtme të Austro-Hungarisë, e cila kishte synim të ngrinte shtetin shqiptar si digë parandaluese e ambicieve të shfrenuara serbe për dalje në bregdetin shqiptar, në Detin Adriatik. Menjëherë pas Kongresit të Berlinit, një peshë të veçantë gjeopolitike në rajon mori Arnautllëku verior (Vilajeti i Kosovës), përkatësisht propozimi lidhur me ndërtimin e hekurudhës Mitrovicë-Selanik, e cila njëkohësisht synonte të ishte një vijë ndarëse e ndikimit austro-hungarez dhe rus. Ndërkohë, Austro-Hungaria kishte një forcë ushtarake edhe në sanxhakun e Pazarit të Ri, që shërbente si urë lidhëse mes Kosovës dhe Bosnjës dhe njëkohësisht si barrierë e prishjes së vazhdimësisë territoriale serbe me Malin e Zi.
Image
Shkupi në një kartolinë të vitit 1909
Maqedonia si fitil i Ballkanit
Në këtë periudhë pjesa evropiane e Perandorisë Osmane, që përbëhej nga Aranutllëku (Shqipëria), Maqedonia dhe Trakia, ishte shkaku i tensioneve të përhershme në lidhje me diversitetin etnik, fetar dhe kombëtar të qytetarëve të saj, dhe paaftësia e qeverisë qendrore për të zbatuar reformat e nevojshme dhe për të arritur rendin dhe ligjin. Një fushatë e grupeve komitë/banditë të organizuar nga vendet fqinje (Serbia, Bullgaria dhe Greqia), e cila synonte krijimin e shqetësimeve dhe turbullirave të vazhdueshme brenda shtetit osman, gjithashtu luajti rolin e saj në rritjen e tendencave separatiste. Këto vende relativisht të reja ndanë objektivin për të sjellë fuqinë osmane në një fund përfundimtar në Evropë dhe kapjen e territorit të saj të mbetur, si dhe objektivat individuale të këtyre shteteve ballkanike, të cilat ishin pak a shumë të inkorporuara brenda politikave të Fuqive të Mëdha. Ato vetë mbrojtën interesat e tyre në gadishull, i cili konsiderohej si fuqi e barutit në Evropë. Në fillim të shekullit XX problemi diplomatik në lidhje me “çështjen maqedonase” u rrit dhe aktiviteti i kryengritësve maqedonas u bë i pandalshëm. Maqedonia konsiderohej si fitili i Ballkanit, e cila shihej si “fuqia e barutit në Evropë” nga të gjithë shtetarët që luanin rol në politikën botërore. Maqedonia përbëhej nga tri vilajetet, krahinat e Selanikut, Manastirit dhe Kosovës, me qendër në Shkup dhe rajonet e lidhura me të.
Për sa kohë që politikat e të dy fuqive nuk ishin në konflikt në Ballkan, dhe për sa kohë që ishte në interes të të dy fuqive për të ruajtur status quonë, paqja nuk ishte në rrezik të madh. Mosbesimi i ndërsjellë ishte i detyruar të projektonte veten në Ballkan. Më pas, ideja e inicimit të krijimit të një blloku ballkanik (përfshirë Perandorinë Osmane) doli në krye të diplomacisë ruse, një bllok i cili do të funksiononte si një sistem i “sigurisë kolektive” kundër Austro-Hungarisë. Megjithëse qëllimi fillestar i diplomacisë ruse ishte mjaft i ndryshëm, iniciativa e fuqive të mëdha evropiane çoi në një marrëveshje ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Rusisë me qëllim të përshpejtimit të reformave në territorin ballkanike të shtetit osman, përkatësisht në Maqedoni, e cila, nënvizuam edhe më lart, nuk duhet ngatërruar emërtimin Maqedonisë së sotshme, pasi ajo e atëhershme përfshinte vilajetet osmane të Kosovës, Selanikut dhe Manastirit.
Në këto rrethana, Porta e Lartë nuk kishte zgjidhje tjetër veçse t’i nënshtrohej presionit fuqive evropiane, edhe pse kërkesat e fuqive evropiane dukshëm konsideroheshin si ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit osman. Sidoqoftë, qeveria osmane, duke provuar të shmangte ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, në janar të vitit 1902 emëroi në Rumeli si inspektor të përgjithshëm, Hilmi Pashën, i cili do të zbatonte reformat osmane. Por, ky hap i qeverisë osmane nuk solli miratimin që pritej, as në Vjenë dhe as në Petersburg. Në fund të dhjetorit 1902, ministri i Jashtëm rus, konti Vladimir Nikolajeviç Lamsdorf, u takua me homologun e tij austriak, Konti Agenor Goluçovski, në Vjenë. Para se të mbërrinte në Vjenë, në dhjetor 1902, konti Lamsdorff shkoi së pari në Serbi dhe më pas në Bullgari, me qëllim që t’i informonte qeveritë e këtyre dy vendeve për vendimin e afërt të Austro-Hungarisë dhe Rusisë për të ndërmarrë hapa për të ruajtur status quonë në Maqedoni dhe jo për të filluar procese që mund të çojnë në autonomi për vilajetet maqedonase të Perandorisë Osmane. Kjo ishte një pikë imponuese. Ajo pasqyroi nevojën e Austro-Hungarisë për siguri, sepse Perandoria nuk ishte e gatshme të toleronte krijimin e një Maqedonie autonome që shtrihej nga Bullgaria në Shqipëri, me perspektivën (ose më mirë kërcënimin, për sa i përket Austro-Hungarisë) e bashkimit të saj me Bullgarinë dhe duke realizuar kështu vizionin e Bullgarisë së Madhe të mishëruar në Traktatin e Shën Stefanit.
Por, si rezultat i paaftësisë së dy fuqive evropiane për të krijuar çdo lloj mekanizmi për mbikëqyrjen e reformave, mungesa e çfarëdo mase për të zbatuar reformën nga ana e Portës së Lartë, së cilës iu dha roli kryesor në sigurimin e zbatimit të tyre, ishte dobësia kryesore në realizimin e reformave të Programit të Vjenës. E njëjta dobësi karakterizoi lëvizjet e qeverive austro-hungareze dhe ruse për të ndaluar aktivitetet e komitëve/bandave bullgare. Ndërsa në verën e vitit 1903 shpërtheu kryengritja e njohur e Ilindenit (2 gusht 1903), e cila shënoi fundin e Programit të Vjenës. Këto zhvillime bënë që Austro-Hungaria dh Rusia të rifillojnë diskutimet mbi reformat.
Lidhur me këtë, në shtator, Car Nikolla II i Rusisë vizitoi perandorin Franz Joseph të Austro-Hungarisë në kështjellën e tij në Mürzsteg, Rusia dhe Austro-Hungaria në veçanti donin të shmangnin një konflikt midis Perandorisë Osmane dhe shteteve ballkanike, pasi sferat e tyre të ndikimit do të prekeshin drejtpërdrejt. Pas konsultimit të ndërsjellë midis drejtuesve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë u arrit Marrëveshja e Mürzstegut më 2 tetor 1903, e cila u pranua më pas dhe me presion edhe nga Porta e Lartë. Për këtë arsye, dy vendet hartuan një program për procedurat e ardhshme, të ashtuquajturat “Programi i Mürzstegut” për territorin e Maqedonisë, i cili përfshinte vilajetet osmane të Kosovës, Selanikut dhe Manastirit si pjesë e Perandorisë Osmane në vitin 1903. Kryesisht, ajo përsëriti pikat e marrëveshjes së Vjenës të një viti më parë. Më e rëndësishmja ishte emërimi i dy nëpunësve civilë nga secila palë. Nën kujdesin e të dy shteteve u zhvilluan reforma të xhandarmërisë dhe të institucioneve administrative dhe gjyqësore; të krishterët do të ishin pjesë.
Qëllimi madhor i dy fuqive evropiane, të cilat me Programin e Mürzstegut prezantuan një program të ri reformash në Maqedoni e Kosovë dhe për këtë morën pëlqimin edhe të fuqive të tjera të mëdha, ishte një angazhim për ruajtjen e paqes dhe vazhdimin e status quosë në Ballkan, si dhe riorganizimi i xhandarmërisë nën mbikëqyrjen e oficerëve evropianë
Reformat në Vilajetin e Kosovës, Manastirit dhe Selanikut
Qëllimi madhor i dy fuqive evropiane, të cilat me Programin e Mürzstegut prezantuan një program të ri reformash në Maqedoni e Kosovë dhe për këtë morën pëlqimin edhe të fuqive të tjera të mëdha, ishte një angazhim për ruajtjen e paqes dhe vazhdimin e status quosë në Ballkan, si dhe riorganizimi i xhandarmërisë nën mbikëqyrjen e oficerëve evropianë. Me gjithë përpjekjet e Sulltan Abdyl Hamitit, ky program i fuqive evropiane u detyrua të pranohej i pandryshuar. Reformave në Vilajetin e Kosovës, Manastirit dhe Selanikut, të cilat i parashiheshin me Programin e Mürzstegut, ishin këto:
Shtetet e Austro-Hungarisë dhe Rusisë për kontrollin dhe auditimin e reformave në Maqedoni (Vilajeti i Kosovës, Manastirit dhe Selanikut) do të emëronin nëpunës të posaçëm për të qenë pranë inspektorit të përgjithshëm;
Shteti osman për të siguruar paqe dh siguri në Maqedoni do t’i jepte një shteti të huaj reformimin e forcave të xhandarmërisë dhe policisë, ndërsa duhej të caktohej një oficer i huaj, derisa të shihej e nevojshme në ekipin shoqërues të këtij gjenerali;
Do të shpallej falja e përgjithshme;
Do të jepej ndihmesë nga ana e qeverisë për rindërtimin e fshatrave të djegura; kurse nga popullsia e vendeve të prekura nuk do të merrej asnjë taksë për një periudhë njëvjeçare:
Kufijtë e tri vilajeteve që formonin Maqedoninë (Vilajeti i Kosovës, Manastirit dhe Selanikut) do të ndryshonin dhe do të korrigjoheshin;
Do të emëroheshin nëpunës për shtetin nga popullsia e krishterë.
Gjithashtu ishte planifikuar përfshirja e përfaqësuesve të popullsisë së krishterë në administratë, gjykata dhe polici dhe shpërbërja e “bashibozukëve”, trupat e parregullta të Perandorisë Osmane. Të krishterët duhet të merrnin pjesë në të gjitha këto institucione. Qëllimi i këtyre reformave ishte ruajtja e integritetit të shtetit osman, duke ofruar të drejta më të mëdha për të krishterët që jetonin nën të. Ata filluan punën e tyre nën Hysein Hilmi Pashën, inspektorin e përgjithshëm të Maqedonisë, në fillim të vitit 1904. Sipas programit Mürzsteg, çdo Fuqi e Madhe caktoi një zyrtar këshillues për zyrtarin osman, përgjegjës për reformimin e xhandarmërisë në çdo krahinë. Austro-Hungaria caktoi një këshilltar në sanxhakun e Shkupit/Üsküp-it, Rusia në sanxhakun e Selanikut, Franca në sanxhakun e Serresit dhe Britania në sanxhakun e Dramës.
Sipas vendimeve të komisionit ushtarak më 5 prill 1094, ndarja e fushave të reformës brenda tri vilajeteve osmane ishte bërë si më poshtë:
Selia zyrtare e qendrës së riorganizimit ishte vendosur në Selanik, ku duhej të ngrihej edhe shkolla e xhandarmerisë. Njësia e oficerëve austro-hungarezë në Vilajetin e Kosovës (Shkup), rusët në Selanik, italianët në Manastir dhe francezët në sanxhakun e Seresit dhe anëtarët anglezë në Sanxhakun Drama drejtonin organizatën e xhandarmërisë. Njësia ushtarake e Gjermanisë, e cila ishte përmbajtur nga dërgimi i një oficeri udhëzues, do të merrte drejtimin e shkollës së xhandarmërisë në Selanik.
Ky përcaktim i zonave të reformës nuk përputhej plotësisht me kufijtë politike të vilajeteve rumeliane, pasi që sanxhaqet kryesisht shqiptare të Tashlixhes (Plevlje), Sjenicës (Novi-Pazar), Dibrës dhe Prizrenit, si dhe pjesë të sanxhaqeve të Pejës, Elbasanit, Ohrit dhe Korçës – për shkak të rezistencës së pritur të dhunshme – do të përfshiheshin në aksionin e reformës në kohë të mëvonshme.
Një përjashtim i ngjashëm ishte bërë edhe për rajonin e manastireve të Hagion Oros. (Mali Athos), duke pasur parasysh pavarësinë e njohur administrative. Pas kësaj, pavarësisht notave energjike drejtuar Portës së Lartë, të cilat nuk kishin arritur të merrnin asnjë koncesion shtesë në lidhje me numrin e oficerëve dhe nëpunësve të huaj të reformës, Komisioni Ushtarak vendosi që në interes të ristrukturimit të mundshëm të shpejtë të xhandarmërisë, që fillimisht të thërriste vetëm nga një oficer prej secilës fuqi të madhe pjesëmarrëse në Selanik. Po ashtu, për qëllim të realizimit të reformave, fuqitë evropiane do të emëronin edhe agjentët e tyre civilë, të cilët kishin një mandat të kufizuar. Në komentet e tij fillestare mbi dispozitat e Programit Mürzsteg, ministri i Jashtëm në Vjenë, konti Goluchowski, i shkroi konsullit në Kostandinopojë, Calice se qëllimi i kufizimit të mandatit të agjentëve civilë në dy vjet ishte t’i tregonte Sulltanit se të dy fuqitë evropiane nuk e konsideronin ndërhyrjen e tyre si një faktor të përhershëm dhe se ndërhyrja aktive do të pushonte sapo të kishin arritur qëllimin e tyre për të qetësuar rajonin. Vetëm ky detaj zbulon se sa pak të vendosura ishin dy fuqitë evropiane për të ndërhyrë me forcë në çështjet maqedonase. Nga njëra anë ata po miratonin masa radikale ndërhyrëse për zbatimin e reformave, dhe nga ana tjetër po tregonin se nuk donin që ato masa të dukeshin të detyruara dhe shtrënguese, në mënyrë që të mos ngjallnin pakënaqësinë e Sulltanit.
Synimet e fshehta në Sofje, Beograd dhe Athinë
Konsulli austro-hungarez Calice konstatonte se ishte absolutisht jetike që procesi të monitorohej nga afër dhe vuri në dukje se kjo mund të bëhej nga konsujt lokalë rusë dhe austriakë, të cilët duhej të theksonin pikat e dobëta dhe të bënin presion për zbatimin e shpejtë të reformave. Është e qartë se raportet e tyre me ambasadorët e tyre duhet të jenë të paanshme dhe të kufizohen në një llogari të drejtpërdrejtë të ngjarjeve.
Për sa i përket përcaktimit të problemit, është e qartë se diplomatët austriakë zbuluan saktë se parametri themelor ishte nacionalizmi në rritje i popujve të ndryshëm të krishterë në turizmin evropian, veçanërisht bullgarët. Ishte një faktor që nuk i lejonte më grupet etnike në fjalë të toleronin situatën aktuale, sepse të gjitha, në një masë më të madhe ose më të vogël, tani kërkonin haptazi emancipimin kombëtar. Por pikërisht këtë konsideratë themelore autorët e politikës së jashtme austriake nuk e trajtuan. Arsyeja ishte refuzimi i tyre për të nxitur ndryshime thelbësore në regjimin administrativ të vilajeteve maqedonase, për shkak të ngurrimit të tyre të thellë për të dobësuar autoritetin e Sulltanit dhe për të sjellë kështu shkëputjen e këtyre krahinave nga trupi i Perandorisë Osmane.
Në fund të fundit, qëllimi i ndërhyrjes së fuqive evropiane ishte thjesht për të rivendosur kushtet normale dhe stabilitet brenda Perandorisë Osmane dhe mbi të gjitha për të zbutur problemet sociale dhe ekonomike, si dhe konfliktet ndëretnike dhe shtetin osman. Por, ndërhyrjet e shteteve të Ballkanit në mënyra të ndryshme në fakt i përkeqësuan situatën dhe penguan avancimin e reformave, pasi ato bien ndesh me synimet e fshehta të qendrave politike në Sofje, Beograd dhe Athinë, të cilat synonin të kundërtën e reformave, mbi të gjitha copëtimin e pjesës evropiane të Perandorisë Osmane.
Megjithëse ishte njohur si thelbi i problemit, konfliktet etnike nuk ishin objekt i ndonjë shqetësimi serioz në përpjekjet e tyre për të gjetur një zgjidhje. Rezultati ishte se status quoja vazhdoi në rajon vetëm për nëntë vjet të tjerë, së bashku me konfliktin në rritje të vazhdueshme midis grupeve etnike kundërshtare. Një mungesë tjetër largpamësie ishte interesi i tyre për Maqedoninë osmane ndoshta në mbajtjen e një krize të kontrolluar, e cila, megjithatë, nuk do të qëndronte gjatë.
Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë
