Orë letrare në Nju Jork për nder të Kongresit të Manastirit

Shoqata e Shkrimtarëve Amerikanë me në krye poetin Mëhill Velaj dhe Shoqata e e Grave “Marigona” me në krye shkrimtaren Sabije Veseli, sot më 19 nëntor 2022, në selinë e “Vatrës” në Nju Jork, mbajtën ORË LETRARE për nder të alfabetit – Kongresit të Manastirit. Me këtë rast u lexuan me dhjetëra poezi nga poteshat e poetët e pranishëm. U veçuan tri poezi dhe të gjithë poeteshat e poetët e pranishëm u nderuan me mirënjohje nga organizatorët.
Në këtë ditë të shënuar u pranuan anëtarë të rinj në Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro Amerikanë.

Prof. dr. Bexhet Asani lexoi referatin:

“22 NËNTORI” FESTË KOMBËTARE NË MAQEDONINË E VERIUT

Njëqind e katërmbëdhjetë vjet më parë përfundoi punimet Kongresi Historik i Manastirit. Ky vit, pra viti 2022, është viti i njëqind e trembëdhjetë vjetorit të botimit të abetares së parë të Parashqevi Qiriazit më 1909, disa muaj pas përfundimit me sukses të punimeve të Kongresit të Manastirit. Sipas patriotit të shquar Gjergj Qiriazit Kongresi filloi punimet më 14 nëntor dhe i përfundoi më 22 nëntor të vitit 1908.
Në Kongres morën pjesë 50 delegatë, disa delegatë kanë pasur nga dy vota, ndërsa 18 delegatë ishin pa të drejtë vote. Pjesëmarrëse në Kongres ishte edhe mësuesja e popullit Sevasti Qiriazi, por pa të drejtë vote. Sot në këtë ditë të shënuar, dita më e arritur e popullit shqiptar në Maqedoni, kemi nderin të përmendim emrat e ndritur, të pjesëmarrësve të Kongresit të Manastirit: Kryetar nderi u zgjodh qeveritari Hivzi Pasha. Anëtarë u zgjodhën: Ellahudin Bej dhe Gjergj Qiriazi nga Manastiri, Shefqet Frashëri dhe Thoma Avrami nga Korça, Grigor Cilka dhe Sami Pojani vinin nga shkollat e amerikane, Mihal Grameno poashtu nga Korça, Rauf Gjirokastra dhe Bajo Topulli nga Gjirokastra, Dhimitër Buda dhe Simon Shuteriqi nga Elbasani, Shahin Kolonja nga Kolonja, Luigj Gurakuqi, Mati Logoreci dhe Gjergj Fishta nga shoqëria “Bashkimi” e Shkodrës, Ndre Mjeda nga shoqëria “Agimi” e Shkodrës, Ahile Eftimiu nga Konstanca e Rumanisë, Sotir Peci përfaqësonte shoqëritë shqiptare të Bukureshtit dhe të Amerikës, Zejnel Leskoviqi nga Leskoviku, Mitat Frashëri përfaqësonte Janinën dhe Selanikun, Leonidh Naçi Vlorën, Rafëz Ibrahimi dhe Emin Bej përfaqësonin Shkupin, Refik Toptani Tiranën, Adhem Shkaba koloninë e Sofjes, Dhimitër Male përfaqësonte Filipopullin, Fehim Bej Zavalani përfaqësonte koloninë e Misirit, Luigj Gurakuqi përfaqësonte shqiptarët (arbëreshët) e Italisë, ndërsa Nexhat Vrioni përfaqësonte qytetin e Beratit.
Punimet e Kongresit i hapi Fehmi Zavalani kryetari i Këshillit të Klubit “Bashkimi” të Manastirit. Kryetar i delegatëve u zgjodh Mitat Frashëri, ndërsa, nënkryetarë u zgjodhën: Gjergj Qiriazi dhe Luigj Gurakuqi, sekretarë të Kongresit u zgjodhën: Thoma Avrami, Nyzhet Vrioni dhe Hilë Mosi.Vendimet madhore për kohën, pas shumë peripecish, u morën në mbledhjen e tetë. Aty u bë një kompromis që alfabeti i Stambollit të mbetej në fuqi edhe për një kohë e të përdorej paralelisht me alfabetin e ri, ky me atë të “Bashkimit” me disa ndërrime dhe plotësime nga ai i Stambollit e i Shoqërisë “Agimi” të Shkodrës.
Le të përmendim tani emrat e Komisionit të cilët kryen këtë punë kaq të madhe historike: Kryetar Gjergj Fishta, nënkryetar Luigj Gurakuqi, anëtarë: Gjergj Qiriazi, Bajo Topulli, Shahin Kolonja, Sotir Peci, Grigor Cilka, Nyzhet Vrioni, Ndre Mjeda, Taqi Buda, dhe Mitat Frashëri. Pas shumë diskutimesh jo aq të lehta u vendos alfabeti që përdorim sot e kësaj dite.
Por ky alfabet u luftua ashpër prej disa kerikëve dhe disa feudalë anadollakë të nxitur nga qeveria e Perandorisë Osmane, me theks të veçantë të xhonturqve ( turqve të rinj ). Këto komisione kishin për detyrë jo vetëm që të pengojnë punimet, por, edhe të ndalojnë me çdo kusht të ndalonin botimin e librave me alfabetin latin. Librat sipas tyre duhej të botoheshin me alfabetin arabo-turk me qëllim që të pengonin dhe të dëmtonin sa më shumë të ishte e mundur zhvillimin e kulturës shqiptare pa fijen e turpit.
Kogresi, mbledhjet i mbajti me dyer të mbyllura.

Me iniciativan e klerikëve në Shkup, në mesin e të cilëve gjindej Sahid Efendia, deputet i popullit të Shkupit, i cili erdhi këtu kinse për shkak sëmundjeje, u mbajt një miting kunder përdorimit të alfabetit latin në shqipet…. çarshia ka qenè gati e mbyllur (banorët kristianë nuk morën pjesë – P. J.). Foli shkurtimisht Hysen efendiu, mësues i shkolles së lartë fillore të Shkupit. S’u dha asnjë rezolutë me shkrim. . . Hysen efendia, përafërsisht tha: „Përdorimi i alfabetit latin për gjuhën shqipe është kundër Sheriatit. Ai alfabet kurrsesi nuk do të pranohet.
Në dokument theksohet dhe se ,,Nexhib Draga, deputet i Shkupit, është përkrahës i alfabetit latin dhe po bënë orvajtje që ai të pranohet. Qëndrimi i tij është për denim. Ai humbi besimin e votuesve të vet”. Gjykimi qe i njëzëshëm dhe tubimi pranoi që të autorizohet Komisioni për zgjidhjen e këtij konflikti…Flitej se qëllimi i këtij tubimi ka qenë marrja e mandatit të Nexhib Dragës ose te detyrohet të japë dorëheqjen, por ai refuzoi. Kjo është provë se këtë miting e përgatitën vetë autoritetet turke, e në rend të parë vetë velia Merxhan beu”. Pra Nexhib Draga është kurbani i parë për kauzën e alfabetit latin të shqipes.
Ndarje të tilla kishte pothuaj në çdo qytet të të vilajeteve shqiptare. Në një anë vepronin ithtarët e alfabetit latin në anën tjetër vepronin ithtarët e alfabetit turko-arab me ndihmën e qeverisë turke here fshehur e here hapur. Forcat përparimtare ngadhnjyen. Peripecitë e alfabetit qenë të shumta! U mbajtën disa Kongrese por të gjithë dështuan.
“Oficerët, nëpunësit dhe nxënësit shqiptarë, që para pak kohe nuk paraqiteshin si shqiptarë, tani të gjithë, haptazi, janë deklaruar në kombësine e tyre të vërtetë”.
Konsulli Luba M. Mihajloviçi shkruan: rruga e alfabetit kombëtar dhe përpjekjet e bëra ka qenë plot me peripeci, por dashamirët e kulturës e të gjuhës shqipe ngadhënjyen të mbajnë alfabetin e sotëm si shenjë të parë të kombit”.
Dita e përfundimit të punimeve të Kongresit të Manastirit, 22 nëntori është festë kombëtare për shqiptarët në Maqedoninë e Veriut. Më 22 nëntor të vitit 1908, përfundoi me sukses punimet Kongresi i Manastirit. Kjo datë historike për popullin shqiptar në Maqedoninë e Veriut kremtohet nëpër institucionet shtetërore, në universitete, shkolla fillore dhe të mesme, me aktivitete letraro-muzikore e kulturore.
Dita e përfundimit të Kongresit të Manastirit duhet të shpallet festë kombëtare edhe në Republikën e Kosovës e në Republikën e Shqipërisë. Ne jemi një popull. Kemi një flamur. Kemi njjë gjuhë. Kemi një Skënderbe. Duhet të kemi një festë kombëtare siç është “22 Nëntori”.
Me afabetin e këtij Kongresi, me këto shkronja të skalitura me gjak, shërbehen gjithë shqiptarët në rruzullin tokësor.
Duhet të theksoj se derisa isha pedagog në Gjimnazin e Strugës, Manastirin sidomos Shtëpinë e Kongresit, më 22 nëntor, e bëra Qendër Pelegrinazhi për nxënësit dhe koleget e kolegët e mi. Atje, në Manastir domosdo do të na priste rilindësi i fundit i Manastirit mësuesi dhe gazetari Qenan Hasani.
Për nder të gjashtëdhjetë vjetorit të Kongresit të Manastirit më 22 nëntor të vitit 1968 u ngrit pllaka përkujtimore te restoranti i Themistokli Gërmenjit, aty ku u mbajtën mbledhjet plenare të Kongresit me këtë rast shkrimtari i njohur maqedonas Vlado Maleski, njëherit dhe njohës i mirë i çështjes shqiptare tha:
“….Jetojmë afër njëri tjetrit. Jetojmë rrëzë malit e buzë detit. Jetojmë me vizionin për një të ardhme më të bukur, me kujtime të bukura për të kaluarën. Një kujtim i tillë është edhe kjo pllakë e mermerit, të cilën po e inaugurojmë në emër të Këshillit republikan për kremtimin e këtij jubileu. E mermeri nuk thyhet lehtë “.

Shfrytëzoj rastin që sot nga “Vatra” t’ i drejtohem drejtorit të Muzeut të Alfabetit që 11 anëtarëve të Komisioit të Kongresit të Manastirit t’ i shtojë edhe dy manekine me qëllim që të mos jenë të gjithë burra, por atyre burrave të shquar t’ u shtohen edhe mësueset e Popullit Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi. Ndonjëri mund të thotë se ato nuk kanë qenë anëtare të Komisionit?! Po. Është e vërtetë. Po ç’ faj kishin ato që atë kohë femrat nuk kishin të drejtën e votës?! Ato ishin të lidhura ngushtë me punimet dhe vendimet e Kongresit.
Motrat Qiriazi përcillnin të gjitha seancat qofshin ato plenare qofshin ato të fshehta. Vetëm pas disa muajve Parashqevi Qiriazi e botoi Abetaren e parë, të cilën do ta quaj “Abetare me shkronjat e bashkuara”. Ja pse këto mësuese duhet të jenë në mesin e anëtarëve të Komisionit. Rroj me shpresën që herën tjetër kur të vizitojë e të vizitoni ju të nderuar Muzeun e Alfabetit t’ i shikojmë edhe motrat tona Sevastinë dhe Parashqevinë, bashkë me ata burra të shquar sepse edhe ato ishin të shquara dhe ndihmuan me mish e me shpirt që sot të kemi këto 36 shkronja të arta.
Ju faleminderit!
Nju Jork, më 19 nëntor 2022